* विजयकुमार राऊत
"बावाजी म्या येतो जी गावाले.....'
सकाळी उठल्यापासून तुकाराम टोंग्याचा नातू उकंडया रडून रडून सारखा जिद्‌दीला
पेटला होता. तुकाराम कापसाच्या चुका-याचे पैसे आणण्यासाठी नागपूरला चालला होता.
शेतात काम करणा-या बायां, नोकरा-चाकरांबरोबर रब्बी हंगामात बी- बियाणे, खते व
पेरणीसाठी पैसे लागतील म्हणून ही तयारी आतापासूनच करणं जरूरीच होतं. तुकारामला
गंगाराम नावाचा एक पोरगा होता. गावच्या देवजी बुवाला नवस बोलल्यानंतर गंगारामच्या
पोटी गोरं गोमटं उकंडया जन्माला आला. म्हणून तुकाराम बुढयाच्या तो अती लाडाचा होता.
शेती अद्यापही तुकारामाच्याच नावानं असल्यामुळं बुढ्‌ढा पैशाचे सारे व्यवहार स्वतः पाहात होता. जुनेवानीवरून नागपूरचं अंतर तसं पंचेविस-तिस किलोमिटर इतंक होंतं. परंतु दळणवळणाची कुठलीच साधनं उपलब्ध नसल्यामुळे नागपुरला जाणं म्हणजे जिकरीचं काम . त्यासाठी शेतीच्या कामांचं दिवसभराचं नियोजन करून नागपुरला जावं लागत होतं. आजही शेतातील सगळी कामं गंगारामकडं सोपवून बुढ्‌ढयानं नागपुरकडे जायची तयारी आदल्या दिवसी घरात बोलून दाखविली. "पहेलवानाची वाडी' अन्‌ "बेवडयाची डुंगी ' या दोन्ही वावराकडं गंगाराम लक्ष देईल, काय लागलं सवरलं तर पाहिलं, म्हणून महादयाकडं सगळी जवाबदारी गंगारामवर सोपविली होती.
नागपुरला गेल्यानंतर सर्वसामान्य शेतक-याला सरकारी ऑफिसातली कामं करता करता अख्खा दिवस कसा भूर्रकुन उडून जातो, हे कळंतही नव्हतं. नागपुरला जाणं आणं पंढरपूरची पायदळची वारीच दोन्ही सारखंच. पहाटे पाच वाजतापासून सगळया तयारीनिशी शिदोरी घेउन निघालेला माणूस रस्त्यातल्या चोराचिलटाच्या भितीनं रात्रीचा अंधार व्हायच्या आधी घराकडे परतत होता. म्हणून तुकारामनं नातवाला सोबत येण्यास मनाई केली होती. त्याला प्रेमानं "बापू बापू' म्हणून समजावून पाहिलं . तरी ते ऐकतच नव्हतं.
"कायले येतंस बे? तिथं का खाचं हाये का? तवांच बोंबलून राहयलं लेकाचं...'
"नाही.. मी येतो. जी बावाजी... नाही तं.... पाहून घेजा.....ऊ....ऊ.....ऊ'
"आबे तं तुहयासाठी भातकं आणीनं नं . अणखीन का लागतें तं सांग. तोंड कायल फाडतंस लेका '
तुकाराम नातवाची समजूत काढण्याच्या इरादयानं बोलला. पण ते कारटंही काही ऐकायच्या स्थितीत नव्हतं.
"मामाजी येते तं घेऊन जा नं जी संग. हे पोट्‌टं काही केल्या आयकतच नाही'. सुनेनंही न ऐकणा-या मुलाच्या पुढं एकदम हात टेकले.
"हो तू तं भलीच सांगतेस वो. रातगी झाली म्हणजे मी का यालेच सवारत बसीन का? चोर चिलटं राहते नं रस्त्यात'.
'नोको जाऊ रे पोट्‌टया ' सुनेनं पोराला लटक्‍यानं आपल्याजवळ ओढून घेतलं.
उकंडया आणखी भोकाड पसरायला लागला.
"चाल इच्या बहिन माय. हे पोट्‌टं काही आयकतच नाही' तुकारामनंबी नातवासमोर हार पत्करली..
"इमले, जा वो बाई करून दे याची तयारी' तुकारामनं शेवटी हतबल होउन नातवाला सोबत घ्यायला तयार झाला. खुशीच्या भरात रडण्याचं थांबवत टूनकन उडी मारून लेकरू मायजवळं पळालं. तिनं दिवाळीला आणलेले नवीन मनिला, चोलना घालून दिला. विस्कटलेले केस तेलपाणी लावून व्यवस्थित विचंरून दिले. पेल्यातून थंड पाणी पाजलं.
"बरोबर जाजो रे बापू. काही घेऊन मांगासाठी जिद्‌ नोको करजो.' अशा सूचना देत मायनं पोराला सास-याच्या हवाली केलं. नातू खेळभांडे प्लॅस्टीकच्या पिशवीत भरायला लागला.
"कायले भाडीले घेतं बे थे. चाल लेका तुले दाखवतोच आता लंदफंद.'
तुकारामनं नातवाचा हात ओढला अन्‌ भरभर चालायला लागला.
जुनेवाणी ते हिंगणा हे अंतर पायदळ कापित नातवाला पाठीवर घेऊन तुकाराम हिंगण्याच्या रस्त्याला लागला.
.
नातवाला खांदयावरून खाली उतरवीलं तेव्हा हिंगणा आलं होतं.
एका वडाच्या भल्या मोठया झाडाखाली येताच तुकारामनं सुस्कारा सोडला. डोक्‍याला बांधलेला लाल जरीचा दुपट्‌टा सोडला अन्‌ त्यानं चेह-यावर आलेला पशिना पुसून घेतला. नंतर हळूच नातवाच्या तोंडावरून हात फिरवित बसला. वडाच्या झाडाखाली अनेक लोक गर्दी करून गटागटानं बसले होतें. म्हातारे कोतारे सावलीच्या आश्रयानं गप्पागोष्टी करीत जनावरांप्रमाणं रिकाम्या तोंडानं रवंथ करीत होते. म्हाता-यांच्या बाजूला काही प्रोैढ बाया आपापले टोपले, पोते आदी साहित्य घेउन एकमेकींबद्‌दल बिनधास्त गा-हाणे मांडत होत्या. तुकारामच्या ओळखीचे दोनचार बुढ्‌ढे त्याच्याकडे ओळखीचं पाहून हसले.
"कुठं चालला गा तुकारामा नातवाले घेऊन?तुहया आंगावरचं बरं हाये हे' कोंडबा बुढ्‌ढयानं चौकशी केली.
"नाप्पूरले चाल्लोना कापसाचा चुकारा आणाले. काहून गव्हू नाही का पेराचे ?.पैसे पाहयजे नं. बाप्पा.. हे पोट्‌टंबी इच्या बहिन दात होठ खाऊन मांग लांगलं लेकाचं. म्हणलं चालते तं चाल. तुले दाखवतोच आता लंदफंद.'
"लंदफंद याले दाखवून दे चांगली' ह-या गमतीने बोलला.
"आपल्या वक्‍ती नोहती गा हे लंदफंद'
कोंडबा बुढ्‌ढयानं बांडीत हात टाकून मोठी चंची काढली.
"होनं.. घोट चांगला जम्मून तंबाखु. लई तलफ आली बावा तवांनची' ह-या बुढ्‌ढयाला मोठी जांभई आली.
कोंडबा बुढ्‌ढयानं चांगली चिलीम तंबाखानं भरून घेतली. जोरात दम ओढून तिला सिलगावून घेतली . तोंडाची चिलीम काढता काढता त्याला जोराचा ठसका बसला. तसा तो खोखो....करून उठला. बराच वेळ कोंडबा खोकलत राहिला.
"पाहजो गा कोंडू भाऊ. नाहीत सोडशिन लेका दम. एकडावचा. नातवाचं लगन गी पाहून घे .आणं मंग जाजो'
कोंडबानं आपल्या हातातली चिलीम आता ह-याच्या हातात दिली. ह-या आरामात दम मारून धूर सोडू लागला.
उकंडया सावलीच्या सुतानं गाडी गाडी खेळण्यात एकटाच व्यस्त झाला होता. आजूबाजूला बसलेले गावकरी शेती आणि पिकपाण्यांच्या गोष्टी करीत गाडीची प्रतीक्षा करीत होते.
"कोठची तयारी हाये गा तुयी?' तुकारामनं इस्तारी बुढ्‌ढयाजवळ चौकशी केली.
"पोराले एक पोरगी दाखवाले रामटेकले घेऊन चाललो. औंदा लगन कराचं हाये नं. त्याले का बियासाठी ठेवू बाप्पा..? '
"हो तुहयंबी बरोबर हाये म्हणा--'
"पोट्‌टे जवानीत आले म्हणजे त्याईले येसंणच टोचाले पाहयजेन.'
"हो नं.........'
कंटाळा आल्यामुळे झोलबा बुढ्‌ढयानं तोंडाचं रिकामं बोळकं मोठ्‌ठं करीत जोरात जांभई दिली. तास दीड तास झाले तरी गाडीचा पत्ता नव्हता.
अचानक एक तरूण तावातावाने पुढं झाला, त्याच्यासोबत चार पाच गरम रक्‍ताचे युवक कार्यकर्तेही त्याची बाजू घेत कंडक्‍टर हिरामनशी भांडू लागले.
"भाडीत गेली तूही लंदफंद. कवा येईन सांगतरी.'
"येऊन राहयली नं. अर्ध्यांत असंण. इतकं भडकाले का झालं गा.'
"भडकन नाही तं का गा? खोपडंच आऊट झालं. दोन घंटयापासून तुहया लंदफंदची वाट पाहून राहयलो. तिचा तं काही पत्ताच नाही. आतापर्यंत बहिन नागपूरात पयदल गेलो असतो आन्‌ं सिलीमाबी पाहून आले असतो. गेला का नाही बाराचा शो.'
"मंग मले काय म्हणते. गाडी होये नं. काही बंडी थोडंच होये'. हिरामनही त्याच तावानं उत्तर देउ लागला होता.
"इच्या बहिन रेंगी परवडली, पण थे गाडी का फाडी नाई परवडली. लक्ष्मीनारायण सेठले सांग का एसटीचा धंदा सोडून दोनचार रेंग्याच ठेवून घे म्हणून'
टोळक्‍यातील एकानं हिरामनची मजा घेतली. बाकीचे त्याच्या मागून हसू लागले.
हिरामन आणि त्याचा सोबती मम्मद मियॉं दोघेही खुर्चीवरून उठले . हिरामननं गळयात बांधलेला दुपट्‌टा पाठीमागे फेकला अन्‌ मम्मद मियाला सोबत घेऊन हॉटेलकडे जायला निंघाला. जाता जाता त्यानं बसलेल्या प्रवाशांवर एक कटाक्ष टाकला.
" लवकरच येईन नं आता लंदफंद. आपआपल्या तिकिटा बरोबर ठेवजा म्हणजे झालं. चाल रे मम्मदया. चहा पिऊन येऊ हाटलेतातून .'
हिरामन अन्‌ मम्मद दोघंही गोपालच्या हॉटेलकडे तरातरा निघून गेले.
"बावाजी, पाणी पेतो. तहान लागली.'मध्येच उकंडयानं मागीतलं.
"हट्‌ इच्या बहिन. या पोट्‌टयाले वाडखोंच तहानबी लागली. देरे बावा ह-या याले पाणी'
हरबानं मघाशी उघडलेलं डबकं खोलून झाकणात ग्लासासारखं पाणी ओतलं. लहानगा उकंडया गटागटा पाणी प्याला आणि पुन्हा खेळण्यात हरखून गेला.
हिरामन हॉटेलात जाऊन अर्धाअधिक तास लोटला होता. तरी त्याचा काही पत्ता नव्हता.
"एवढा वेळ लागते का त्याले चाहा ढोसाले' कोंडबा बुढ्‌ढयानं शंका व्यक्‍त केली.
"गेला असंण पांढरं पाणी प्यायले' हरबा बोलला.
"हो त्याचीच तं खेती होये. लक्षुमी त्याच्या हातात हाये आन्‌ं शेठ हाये नाप्पूरले.'
"शेठ चांगला माणूस हाये गा. आपल्या जीवाले तरास झाला नाही पाहयजेन म्हणून त्यानं एसटी काहाडली आपल्यासाठी-'
इतक्‍यात युवकांच्या टोळक्‍यातील एक जण मोठयानं ओरडून उठला.
"आली रे बावा लंदफंद.'.
सगळं जण आपापले सामान आवरू लागले. मघापासून बिनधास्त झोपलेला झोलबा ताडकन उठून बसला. तुकारामनंही उकंडयाला जवळ घेतलं.
मैदानातील बसस्टॉपजवळ गाडी यायला अजून बराच वेळ होता. लंदफंद दुरून मजल दरमजल करीत गोंगलगाईसारखी चालत होती.
झाडाखालच्या प्रवाशांनी आता लवकरच लंदफंद येईल म्हणून सुस्कारा सोडला. निळया रंगाची लंदफंद बाळंतीन बाईसारखी हळूहळू अंतर कापीत जवळ येत होती. एवढं अंतर कापायला किमान अर्धा तास तरी लागेल असं दिसत होतं. लंदफंदचा नखरा म्हणजे नव्या को-या नवरीसारखाच! ओबडधोबड रस्त्यातून चालत चालत ती नाजूकाबाईसारखं अंतर कापीत प्रवाशांची सेवा करीत होती. लक्ष्मी नारायण सेठ म्हणजे मोठी असामी. सगळया जिल्हयात लक्ष्मीनारायण सेठचं नाव शेंबडया पोरांपासून बुढ्‌ढयापर्यंत सा-यांमध्ये "फेमस' होतं. लक्ष्मीनारायण सेठचे अनेक धंदे होते. परंतु "प्रवाशांच्या सेवेसाठी' सुरू केलेला हा नवीन धंदा त्यानं चांगला भावला. त्यानं नुकत्याच चार पाच मिनी बस विकत घेतल्या होत्या. धंदाबी चांगला होईल अन्‌ त्यातून पुण्यही मिळेल, असा त्याचा दुहेरी हिशेब होता.
गावक-यांना मात्र त्या गाडीचं भारी कौतुक. त्याचं नामकरणही त्यानं असं करून टाकलं. तुकाराम नेहमी लंदफंद गाडीचं कौतुक करीत नातवाला लंदफंद मधून गावाला नेण्याचं आश्‍वासन देत झोपवून दयायचा. लंदफंद पाहायच्या इरादयानं शाळेला बुट्‌टी मारून उकंडया म्हणूनच तुकारामच्या मागं लागला होता.
"तुकाराम भाऊ.. पाहयजो गा लंदफंद येईन तं. मुतून घेतो.' कोंडबा बुढ्‌ढा लघवी लागल्यानं कासाविस झाला होता.
"तुलेबी वक्‍तावरच लागली का गा? जा ये लवकर'
लंदफंद येऊन राहिली म्हणून बायका रस्त्याकडं पाहात उभ्या होत्या. त्यांचं लक्ष नाही हे पाहून थोडया अंतरावर सरकून कोंडबा बुढ्‌ढा भडभड्‌ लघवी करू लागला. त्यापैकी एक प्रोैढ बाई कुजबुज करू लागली.
" हया बुढ्‌ढयाची मती गेली असंण का माय? बायका- बियका याले दिसतंच नसंन '
दुसरीनं तिच्या बोलण्यात सुर मिळविला.
"आगे माय.लईच करते हया बुढ्‌ढा. याले का सुनवाहि-या दिसत नाई का बाई?'
"आवं झोपत रातच्याले हाथरूण पांघरून वलं करून ठेवते म्हणते हया खेडमा ,
कोंडबाला काहीच ऐकू न आल्यामुळे तो बिनधास्त आपला "कार्यक्रम' उरकून घेत होता.
इकडे लंदफंद पाहण्यासाठी लहानगा उकंडया क्षणोक्षणी बेचैन होत चालला होता. केव्हा लंदफंद येते ती केव्हा बसतो, असं झालं होतं.
खूप वेळ वाट पाहिल्यानंतर एकदाची लंदफंद पुढयात येऊन ठेपली. तसा प्रवाशांनी आत शिरण्यासाठी एकच गलका केला. तुकारामनं नातवाला डोक्‍यावर घेऊन दोनचार जणाले चांगलं घोळसत एकदाची जागा पकडली.
कोंडबा, ह-या अन्‌ चारपाच बुढ्‌ढे धकाधकीत मागे पडले. म्हणून ते उभेच राहिले. पाच-दहा मिनीटात लंदफंद प्रवाशांनी खच्चाखच्च भरली. मुंगी शिरायला ही जागा नव्हती. मागून प्रवाशांचा एक जोराचा रेला आला तसा कोंडबा त्यावर स्वार होऊन कधी आत गेला हे त्यालांही कळलं नाही. त्याचा पचांग खोचलेला धोतराचा काष्टा सुटून तो आता पुरता लुंगीवर झाला होता. त्याचे दोन्ही हात दंडा पकडण्यात व्यस्त होते. मध्येच एका तरूण पोराचा धक्‍का लागल्यानं मघाची ती प्रौढ बाई ओरडली.
"ए कोणता भाडया होये वो. माय बहिण नाई का त्याले? कोण्या हलकटानं धक्‍का मारला बाई.'
"आवं तं लागला असंण मायमाजे. होतेच हाये एवढया गर्दीत'तुकारामनं समजाविण्याचा प्रयत्न केला.
काही प्रवासी आत, तर काही दारावर लटकलेले, तर काही लंदफंदच्या मागे चांगले गोकरासारखे चिपकले होते.
म्मद मियॉं सारे प्रवासी कोंबून झाल्यानंतर लंदफंद सुरू करण्यासाठी गाडीच्या समोर येऊन उभा राहिला. त्यानं इंजिनजवळचा हॅंडल पकडला आणि ताकत लावून फिरविणं सुरू केलं. बरेच हात मारल्यानंतर एकदाची लंदफंद धूर सोडीत "घ्यांग घ्यांग ' आवाज करीत सुरू झाली.
"चलो सुभानभाय. भर गया डिब्बा ... निकालो तुम्हारी चारसौ ग्यारा'
म्मदनं ड्रायव्हरला हिरवा "सिग्नल' दिला.
"हो गया नं पुरा. देखणा रे बावा. अपणी अपणी जान संभलना ' असं म्हणत ड्रायव्हरने गाडी गेअरमध्ये टाकली. त्याचा एक जोरदार झटका आतल्या सर्व प्रवाशांना बसला. प्रवासी पुन्हा एकमेकांच्या अंगावर जाऊन कोसळले.
"आरे बापरे ' करीत स्वतःला सावरू लागले.
गाडी दारू पिल्यागत झोकांडे खात रस्त्यानं चालू लागली. आता सराव झाल्यामुळं प्रवाशांमध्ये गचके सहन करायची ताकत आली होती. उकंडया मात्र गाडीतून बाहेरचं दृश्‍य पाहण्यात मश्‍गुल झाला होता. आजोबाला सारखं काहीबाही विचारून त्यानं त्रासून सोडलं होतं. प्रवाशीही इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारण्यात शहराला जवळ करीत होते. तिन-चार किलोमिटर गाडी गेल्यानंतर वानाडोंगरीची टेकडी आली अन्‌ गाडीनं आपले असली रंग दाखवणं सुरू केले. एवढया मोठया गर्दीला ओढताना तिची दशा केविलवाणी झाली होती. अचानक ती बंद पडली.
"काहून रे बावा. का झालं इले' कोणीतरी बोललं.
"मथ्था आ गयानं वानाडोंगरी का? मशिन हैनं भाऊ, कोई आदमी थोडी है? चलो उतरो दोचार जवान पोट्‌टे'
"कायकू धक्‍का मारेंगे? काहून आम्ही पैसे नाही देल्ले का?.'
"पैसे दिये तो क्‍या लंदफंद को इकत लिये क्‍या. धक्‍का मारो. नही तो गाडी जगह से नही हिलेगी'
नाईलाजाने गाडीतून उतरून चार पाच तरूण ताकतीनिशी गाडीला धक्‍का देऊ लागले. गाडी किंचीत पुढे ढकलल्या गेली अन्‌ हटील्यासारखी पुन्हा त्याच जागेवर येऊउन उभी राहयली. पुन्हा त्यांनी देवाचं नाव घेत दम निघेस्तोवर धक्‍का मारला. खूप वेळ भाव खाल्यानंतर लंदफंद परत सुरू झाली. पोरं गाडीमागं धावत होते अन्‌ गाडी पुढं पळत सुटली. वावरभर अंतर धावाधावी सुरू असताना शेवटी ज्याला जसं जमेल तसे गाडीला लटकले.
गाडी शहराच्या रस्त्यानं नव्या दमानं वचके देत चालत होती.
लंदफंद नागपूरच्या हद्‌दीत शिरली तेव्हा दुपारचे तीन वाजले असतील. शहरातलं वातावरण पाहून उकंडयाच्या चेह-यावरचा आनंद ओसंडून वाहात होता. गाडी एकदाची सिताबर्डी परिसरात आली. जिथं लंदफंदसारख्या दोनचार गाडया आणखी स्टॅंडवर लागल्या होत्या. त्या ठिकाणी गाडीनं खेडयातून आणलेला सगळा माल रिचविला. दिवसभर नातवाला सोबत घेऊन तुकाराम बुढ्‌ढयानं शहरातलं काम उरुन घेतलं. त्याला अख्खं नागपूर घुमवलं. हॉटेलात नेऊन तुकारामनं नातवाला मनसोक्‍त आलूबोंडा, जिलेबी खाऊ घातली. एका आण्याचा मस्तपैकी एक रंगीत चष्माही घेऊन दिला. नातवांनं कागदी बिल्ल्यासह तो डोळयाला तसाच लावून घेतला. महाराजबागेंत जाऊन तेथील विविध प्राणी दाखविले.
अन्‌ आजा नातू परतीच्या प्रवासाला निघाले. त्या दिवशी उकंडयाला "साहेब' झाल्यासारखं वाटलं.
सायंकाळी लंदफंदनंच तुकाराम उकंडयाला घेऊन घरी परतला, तेव्हा तो पिकलेल्या आंब्यासारखा झाला होता. दिवसभराच्या धावपळीनं तुकारामचं अंग पार आंबून गेलं होतं. गंगाराम शेतातील कामं आटोपून घराकडे परतला होता. उकंडयानं मायजवळ लंदफंदची सारी हकीकत सांगतली. रात्री छपरीत सगळयांची जेवणं सुरू असताना अचानक उकंडयानं पुन्हा भोकाड पसरणं सुरू केलं.
"कायले बोंबलते बे. मघांशीतं तुले चांगलं नेलं व्हतं नं नाप्पूरले लंदफंदमंधी' तुकाराम वैतागून बोलला.
"हो.--'
"तुले आलबोंडा घेऊन देल्लानं?'
"हो....'
"महाराज बाग पाहयला नं?'
"हो...'
"मंग अणखीन का पाहजेन बे तुले? बोंबलून कायले राहयला तं.....'.
" मले खरीखुरी लदंफंद घेऊन पाहयजेनं.. ऊ.....ऊ....ऊ..'
तुकारामनं नातवाच्या नावानं कपाळावर हात मारून घेतला. तसा त्याला जोराचा ठसका लागला.
* विजयकुमार. राऊत
साईनगर, हिंगणा रोड,
नागपूर 440016
शेती अद्यापही तुकारामाच्याच नावानं असल्यामुळं बुढ्‌ढा पैशाचे सारे व्यवहार स्वतः पाहात होता. जुनेवानीवरून नागपूरचं अंतर तसं पंचेविस-तिस किलोमिटर इतंक होंतं. परंतु दळणवळणाची कुठलीच साधनं उपलब्ध नसल्यामुळे नागपुरला जाणं म्हणजे जिकरीचं काम . त्यासाठी शेतीच्या कामांचं दिवसभराचं नियोजन करून नागपुरला जावं लागत होतं. आजही शेतातील सगळी कामं गंगारामकडं सोपवून बुढ्‌ढयानं नागपुरकडे जायची तयारी आदल्या दिवसी घरात बोलून दाखविली. "पहेलवानाची वाडी' अन्‌ "बेवडयाची डुंगी ' या दोन्ही वावराकडं गंगाराम लक्ष देईल, काय लागलं सवरलं तर पाहिलं, म्हणून महादयाकडं सगळी जवाबदारी गंगारामवर सोपविली होती.
नागपुरला गेल्यानंतर सर्वसामान्य शेतक-याला सरकारी ऑफिसातली कामं करता करता अख्खा दिवस कसा भूर्रकुन उडून जातो, हे कळंतही नव्हतं. नागपुरला जाणं आणं पंढरपूरची पायदळची वारीच दोन्ही सारखंच. पहाटे पाच वाजतापासून सगळया तयारीनिशी शिदोरी घेउन निघालेला माणूस रस्त्यातल्या चोराचिलटाच्या भितीनं रात्रीचा अंधार व्हायच्या आधी घराकडे परतत होता. म्हणून तुकारामनं नातवाला सोबत येण्यास मनाई केली होती. त्याला प्रेमानं "बापू बापू' म्हणून समजावून पाहिलं . तरी ते ऐकतच नव्हतं.
"कायले येतंस बे? तिथं का खाचं हाये का? तवांच बोंबलून राहयलं लेकाचं...'
"नाही.. मी येतो. जी बावाजी... नाही तं.... पाहून घेजा.....ऊ....ऊ.....ऊ'
"आबे तं तुहयासाठी भातकं आणीनं नं . अणखीन का लागतें तं सांग. तोंड कायल फाडतंस लेका '
तुकाराम नातवाची समजूत काढण्याच्या इरादयानं बोलला. पण ते कारटंही काही ऐकायच्या स्थितीत नव्हतं.
"मामाजी येते तं घेऊन जा नं जी संग. हे पोट्‌टं काही केल्या आयकतच नाही'. सुनेनंही न ऐकणा-या मुलाच्या पुढं एकदम हात टेकले.
"हो तू तं भलीच सांगतेस वो. रातगी झाली म्हणजे मी का यालेच सवारत बसीन का? चोर चिलटं राहते नं रस्त्यात'.
'नोको जाऊ रे पोट्‌टया ' सुनेनं पोराला लटक्‍यानं आपल्याजवळ ओढून घेतलं.
उकंडया आणखी भोकाड पसरायला लागला.
"चाल इच्या बहिन माय. हे पोट्‌टं काही आयकतच नाही' तुकारामनंबी नातवासमोर हार पत्करली..
"इमले, जा वो बाई करून दे याची तयारी' तुकारामनं शेवटी हतबल होउन नातवाला सोबत घ्यायला तयार झाला. खुशीच्या भरात रडण्याचं थांबवत टूनकन उडी मारून लेकरू मायजवळं पळालं. तिनं दिवाळीला आणलेले नवीन मनिला, चोलना घालून दिला. विस्कटलेले केस तेलपाणी लावून व्यवस्थित विचंरून दिले. पेल्यातून थंड पाणी पाजलं.
"बरोबर जाजो रे बापू. काही घेऊन मांगासाठी जिद्‌ नोको करजो.' अशा सूचना देत मायनं पोराला सास-याच्या हवाली केलं. नातू खेळभांडे प्लॅस्टीकच्या पिशवीत भरायला लागला.
"कायले भाडीले घेतं बे थे. चाल लेका तुले दाखवतोच आता लंदफंद.'
तुकारामनं नातवाचा हात ओढला अन्‌ भरभर चालायला लागला.
जुनेवाणी ते हिंगणा हे अंतर पायदळ कापित नातवाला पाठीवर घेऊन तुकाराम हिंगण्याच्या रस्त्याला लागला.
.
नातवाला खांदयावरून खाली उतरवीलं तेव्हा हिंगणा आलं होतं.
एका वडाच्या भल्या मोठया झाडाखाली येताच तुकारामनं सुस्कारा सोडला. डोक्‍याला बांधलेला लाल जरीचा दुपट्‌टा सोडला अन्‌ त्यानं चेह-यावर आलेला पशिना पुसून घेतला. नंतर हळूच नातवाच्या तोंडावरून हात फिरवित बसला. वडाच्या झाडाखाली अनेक लोक गर्दी करून गटागटानं बसले होतें. म्हातारे कोतारे सावलीच्या आश्रयानं गप्पागोष्टी करीत जनावरांप्रमाणं रिकाम्या तोंडानं रवंथ करीत होते. म्हाता-यांच्या बाजूला काही प्रोैढ बाया आपापले टोपले, पोते आदी साहित्य घेउन एकमेकींबद्‌दल बिनधास्त गा-हाणे मांडत होत्या. तुकारामच्या ओळखीचे दोनचार बुढ्‌ढे त्याच्याकडे ओळखीचं पाहून हसले.
"कुठं चालला गा तुकारामा नातवाले घेऊन?तुहया आंगावरचं बरं हाये हे' कोंडबा बुढ्‌ढयानं चौकशी केली.
"नाप्पूरले चाल्लोना कापसाचा चुकारा आणाले. काहून गव्हू नाही का पेराचे ?.पैसे पाहयजे नं. बाप्पा.. हे पोट्‌टंबी इच्या बहिन दात होठ खाऊन मांग लांगलं लेकाचं. म्हणलं चालते तं चाल. तुले दाखवतोच आता लंदफंद.'
"लंदफंद याले दाखवून दे चांगली' ह-या गमतीने बोलला.
"आपल्या वक्‍ती नोहती गा हे लंदफंद'
कोंडबा बुढ्‌ढयानं बांडीत हात टाकून मोठी चंची काढली.
"होनं.. घोट चांगला जम्मून तंबाखु. लई तलफ आली बावा तवांनची' ह-या बुढ्‌ढयाला मोठी जांभई आली.
कोंडबा बुढ्‌ढयानं चांगली चिलीम तंबाखानं भरून घेतली. जोरात दम ओढून तिला सिलगावून घेतली . तोंडाची चिलीम काढता काढता त्याला जोराचा ठसका बसला. तसा तो खोखो....करून उठला. बराच वेळ कोंडबा खोकलत राहिला.
"पाहजो गा कोंडू भाऊ. नाहीत सोडशिन लेका दम. एकडावचा. नातवाचं लगन गी पाहून घे .आणं मंग जाजो'
कोंडबानं आपल्या हातातली चिलीम आता ह-याच्या हातात दिली. ह-या आरामात दम मारून धूर सोडू लागला.
उकंडया सावलीच्या सुतानं गाडी गाडी खेळण्यात एकटाच व्यस्त झाला होता. आजूबाजूला बसलेले गावकरी शेती आणि पिकपाण्यांच्या गोष्टी करीत गाडीची प्रतीक्षा करीत होते.
"कोठची तयारी हाये गा तुयी?' तुकारामनं इस्तारी बुढ्‌ढयाजवळ चौकशी केली.
"पोराले एक पोरगी दाखवाले रामटेकले घेऊन चाललो. औंदा लगन कराचं हाये नं. त्याले का बियासाठी ठेवू बाप्पा..? '
"हो तुहयंबी बरोबर हाये म्हणा--'
"पोट्‌टे जवानीत आले म्हणजे त्याईले येसंणच टोचाले पाहयजेन.'
"हो नं.........'
कंटाळा आल्यामुळे झोलबा बुढ्‌ढयानं तोंडाचं रिकामं बोळकं मोठ्‌ठं करीत जोरात जांभई दिली. तास दीड तास झाले तरी गाडीचा पत्ता नव्हता.
अचानक एक तरूण तावातावाने पुढं झाला, त्याच्यासोबत चार पाच गरम रक्‍ताचे युवक कार्यकर्तेही त्याची बाजू घेत कंडक्‍टर हिरामनशी भांडू लागले.
"भाडीत गेली तूही लंदफंद. कवा येईन सांगतरी.'
"येऊन राहयली नं. अर्ध्यांत असंण. इतकं भडकाले का झालं गा.'
"भडकन नाही तं का गा? खोपडंच आऊट झालं. दोन घंटयापासून तुहया लंदफंदची वाट पाहून राहयलो. तिचा तं काही पत्ताच नाही. आतापर्यंत बहिन नागपूरात पयदल गेलो असतो आन्‌ं सिलीमाबी पाहून आले असतो. गेला का नाही बाराचा शो.'
"मंग मले काय म्हणते. गाडी होये नं. काही बंडी थोडंच होये'. हिरामनही त्याच तावानं उत्तर देउ लागला होता.
"इच्या बहिन रेंगी परवडली, पण थे गाडी का फाडी नाई परवडली. लक्ष्मीनारायण सेठले सांग का एसटीचा धंदा सोडून दोनचार रेंग्याच ठेवून घे म्हणून'
टोळक्‍यातील एकानं हिरामनची मजा घेतली. बाकीचे त्याच्या मागून हसू लागले.
हिरामन आणि त्याचा सोबती मम्मद मियॉं दोघेही खुर्चीवरून उठले . हिरामननं गळयात बांधलेला दुपट्‌टा पाठीमागे फेकला अन्‌ मम्मद मियाला सोबत घेऊन हॉटेलकडे जायला निंघाला. जाता जाता त्यानं बसलेल्या प्रवाशांवर एक कटाक्ष टाकला.
" लवकरच येईन नं आता लंदफंद. आपआपल्या तिकिटा बरोबर ठेवजा म्हणजे झालं. चाल रे मम्मदया. चहा पिऊन येऊ हाटलेतातून .'
हिरामन अन्‌ मम्मद दोघंही गोपालच्या हॉटेलकडे तरातरा निघून गेले.
"बावाजी, पाणी पेतो. तहान लागली.'मध्येच उकंडयानं मागीतलं.
"हट्‌ इच्या बहिन. या पोट्‌टयाले वाडखोंच तहानबी लागली. देरे बावा ह-या याले पाणी'
हरबानं मघाशी उघडलेलं डबकं खोलून झाकणात ग्लासासारखं पाणी ओतलं. लहानगा उकंडया गटागटा पाणी प्याला आणि पुन्हा खेळण्यात हरखून गेला.
हिरामन हॉटेलात जाऊन अर्धाअधिक तास लोटला होता. तरी त्याचा काही पत्ता नव्हता.
"एवढा वेळ लागते का त्याले चाहा ढोसाले' कोंडबा बुढ्‌ढयानं शंका व्यक्‍त केली.
"गेला असंण पांढरं पाणी प्यायले' हरबा बोलला.
"हो त्याचीच तं खेती होये. लक्षुमी त्याच्या हातात हाये आन्‌ं शेठ हाये नाप्पूरले.'
"शेठ चांगला माणूस हाये गा. आपल्या जीवाले तरास झाला नाही पाहयजेन म्हणून त्यानं एसटी काहाडली आपल्यासाठी-'
इतक्‍यात युवकांच्या टोळक्‍यातील एक जण मोठयानं ओरडून उठला.
"आली रे बावा लंदफंद.'.
सगळं जण आपापले सामान आवरू लागले. मघापासून बिनधास्त झोपलेला झोलबा ताडकन उठून बसला. तुकारामनंही उकंडयाला जवळ घेतलं.
मैदानातील बसस्टॉपजवळ गाडी यायला अजून बराच वेळ होता. लंदफंद दुरून मजल दरमजल करीत गोंगलगाईसारखी चालत होती.
झाडाखालच्या प्रवाशांनी आता लवकरच लंदफंद येईल म्हणून सुस्कारा सोडला. निळया रंगाची लंदफंद बाळंतीन बाईसारखी हळूहळू अंतर कापीत जवळ येत होती. एवढं अंतर कापायला किमान अर्धा तास तरी लागेल असं दिसत होतं. लंदफंदचा नखरा म्हणजे नव्या को-या नवरीसारखाच! ओबडधोबड रस्त्यातून चालत चालत ती नाजूकाबाईसारखं अंतर कापीत प्रवाशांची सेवा करीत होती. लक्ष्मी नारायण सेठ म्हणजे मोठी असामी. सगळया जिल्हयात लक्ष्मीनारायण सेठचं नाव शेंबडया पोरांपासून बुढ्‌ढयापर्यंत सा-यांमध्ये "फेमस' होतं. लक्ष्मीनारायण सेठचे अनेक धंदे होते. परंतु "प्रवाशांच्या सेवेसाठी' सुरू केलेला हा नवीन धंदा त्यानं चांगला भावला. त्यानं नुकत्याच चार पाच मिनी बस विकत घेतल्या होत्या. धंदाबी चांगला होईल अन्‌ त्यातून पुण्यही मिळेल, असा त्याचा दुहेरी हिशेब होता.
गावक-यांना मात्र त्या गाडीचं भारी कौतुक. त्याचं नामकरणही त्यानं असं करून टाकलं. तुकाराम नेहमी लंदफंद गाडीचं कौतुक करीत नातवाला लंदफंद मधून गावाला नेण्याचं आश्‍वासन देत झोपवून दयायचा. लंदफंद पाहायच्या इरादयानं शाळेला बुट्‌टी मारून उकंडया म्हणूनच तुकारामच्या मागं लागला होता.
"तुकाराम भाऊ.. पाहयजो गा लंदफंद येईन तं. मुतून घेतो.' कोंडबा बुढ्‌ढा लघवी लागल्यानं कासाविस झाला होता.
"तुलेबी वक्‍तावरच लागली का गा? जा ये लवकर'
लंदफंद येऊन राहिली म्हणून बायका रस्त्याकडं पाहात उभ्या होत्या. त्यांचं लक्ष नाही हे पाहून थोडया अंतरावर सरकून कोंडबा बुढ्‌ढा भडभड्‌ लघवी करू लागला. त्यापैकी एक प्रोैढ बाई कुजबुज करू लागली.
" हया बुढ्‌ढयाची मती गेली असंण का माय? बायका- बियका याले दिसतंच नसंन '
दुसरीनं तिच्या बोलण्यात सुर मिळविला.
"आगे माय.लईच करते हया बुढ्‌ढा. याले का सुनवाहि-या दिसत नाई का बाई?'
"आवं झोपत रातच्याले हाथरूण पांघरून वलं करून ठेवते म्हणते हया खेडमा ,
कोंडबाला काहीच ऐकू न आल्यामुळे तो बिनधास्त आपला "कार्यक्रम' उरकून घेत होता.
इकडे लंदफंद पाहण्यासाठी लहानगा उकंडया क्षणोक्षणी बेचैन होत चालला होता. केव्हा लंदफंद येते ती केव्हा बसतो, असं झालं होतं.
खूप वेळ वाट पाहिल्यानंतर एकदाची लंदफंद पुढयात येऊन ठेपली. तसा प्रवाशांनी आत शिरण्यासाठी एकच गलका केला. तुकारामनं नातवाला डोक्‍यावर घेऊन दोनचार जणाले चांगलं घोळसत एकदाची जागा पकडली.
कोंडबा, ह-या अन्‌ चारपाच बुढ्‌ढे धकाधकीत मागे पडले. म्हणून ते उभेच राहिले. पाच-दहा मिनीटात लंदफंद प्रवाशांनी खच्चाखच्च भरली. मुंगी शिरायला ही जागा नव्हती. मागून प्रवाशांचा एक जोराचा रेला आला तसा कोंडबा त्यावर स्वार होऊन कधी आत गेला हे त्यालांही कळलं नाही. त्याचा पचांग खोचलेला धोतराचा काष्टा सुटून तो आता पुरता लुंगीवर झाला होता. त्याचे दोन्ही हात दंडा पकडण्यात व्यस्त होते. मध्येच एका तरूण पोराचा धक्‍का लागल्यानं मघाची ती प्रौढ बाई ओरडली.
"ए कोणता भाडया होये वो. माय बहिण नाई का त्याले? कोण्या हलकटानं धक्‍का मारला बाई.'
"आवं तं लागला असंण मायमाजे. होतेच हाये एवढया गर्दीत'तुकारामनं समजाविण्याचा प्रयत्न केला.
काही प्रवासी आत, तर काही दारावर लटकलेले, तर काही लंदफंदच्या मागे चांगले गोकरासारखे चिपकले होते.
म्मद मियॉं सारे प्रवासी कोंबून झाल्यानंतर लंदफंद सुरू करण्यासाठी गाडीच्या समोर येऊन उभा राहिला. त्यानं इंजिनजवळचा हॅंडल पकडला आणि ताकत लावून फिरविणं सुरू केलं. बरेच हात मारल्यानंतर एकदाची लंदफंद धूर सोडीत "घ्यांग घ्यांग ' आवाज करीत सुरू झाली.
"चलो सुभानभाय. भर गया डिब्बा ... निकालो तुम्हारी चारसौ ग्यारा'
म्मदनं ड्रायव्हरला हिरवा "सिग्नल' दिला.
"हो गया नं पुरा. देखणा रे बावा. अपणी अपणी जान संभलना ' असं म्हणत ड्रायव्हरने गाडी गेअरमध्ये टाकली. त्याचा एक जोरदार झटका आतल्या सर्व प्रवाशांना बसला. प्रवासी पुन्हा एकमेकांच्या अंगावर जाऊन कोसळले.
"आरे बापरे ' करीत स्वतःला सावरू लागले.
गाडी दारू पिल्यागत झोकांडे खात रस्त्यानं चालू लागली. आता सराव झाल्यामुळं प्रवाशांमध्ये गचके सहन करायची ताकत आली होती. उकंडया मात्र गाडीतून बाहेरचं दृश्‍य पाहण्यात मश्‍गुल झाला होता. आजोबाला सारखं काहीबाही विचारून त्यानं त्रासून सोडलं होतं. प्रवाशीही इकडच्या तिकडच्या गप्पा मारण्यात शहराला जवळ करीत होते. तिन-चार किलोमिटर गाडी गेल्यानंतर वानाडोंगरीची टेकडी आली अन्‌ गाडीनं आपले असली रंग दाखवणं सुरू केले. एवढया मोठया गर्दीला ओढताना तिची दशा केविलवाणी झाली होती. अचानक ती बंद पडली.
"काहून रे बावा. का झालं इले' कोणीतरी बोललं.
"मथ्था आ गयानं वानाडोंगरी का? मशिन हैनं भाऊ, कोई आदमी थोडी है? चलो उतरो दोचार जवान पोट्‌टे'
"कायकू धक्‍का मारेंगे? काहून आम्ही पैसे नाही देल्ले का?.'
"पैसे दिये तो क्‍या लंदफंद को इकत लिये क्‍या. धक्‍का मारो. नही तो गाडी जगह से नही हिलेगी'
नाईलाजाने गाडीतून उतरून चार पाच तरूण ताकतीनिशी गाडीला धक्‍का देऊ लागले. गाडी किंचीत पुढे ढकलल्या गेली अन्‌ हटील्यासारखी पुन्हा त्याच जागेवर येऊउन उभी राहयली. पुन्हा त्यांनी देवाचं नाव घेत दम निघेस्तोवर धक्‍का मारला. खूप वेळ भाव खाल्यानंतर लंदफंद परत सुरू झाली. पोरं गाडीमागं धावत होते अन्‌ गाडी पुढं पळत सुटली. वावरभर अंतर धावाधावी सुरू असताना शेवटी ज्याला जसं जमेल तसे गाडीला लटकले.
गाडी शहराच्या रस्त्यानं नव्या दमानं वचके देत चालत होती.
लंदफंद नागपूरच्या हद्‌दीत शिरली तेव्हा दुपारचे तीन वाजले असतील. शहरातलं वातावरण पाहून उकंडयाच्या चेह-यावरचा आनंद ओसंडून वाहात होता. गाडी एकदाची सिताबर्डी परिसरात आली. जिथं लंदफंदसारख्या दोनचार गाडया आणखी स्टॅंडवर लागल्या होत्या. त्या ठिकाणी गाडीनं खेडयातून आणलेला सगळा माल रिचविला. दिवसभर नातवाला सोबत घेऊन तुकाराम बुढ्‌ढयानं शहरातलं काम उरुन घेतलं. त्याला अख्खं नागपूर घुमवलं. हॉटेलात नेऊन तुकारामनं नातवाला मनसोक्‍त आलूबोंडा, जिलेबी खाऊ घातली. एका आण्याचा मस्तपैकी एक रंगीत चष्माही घेऊन दिला. नातवांनं कागदी बिल्ल्यासह तो डोळयाला तसाच लावून घेतला. महाराजबागेंत जाऊन तेथील विविध प्राणी दाखविले.
अन्‌ आजा नातू परतीच्या प्रवासाला निघाले. त्या दिवशी उकंडयाला "साहेब' झाल्यासारखं वाटलं.
सायंकाळी लंदफंदनंच तुकाराम उकंडयाला घेऊन घरी परतला, तेव्हा तो पिकलेल्या आंब्यासारखा झाला होता. दिवसभराच्या धावपळीनं तुकारामचं अंग पार आंबून गेलं होतं. गंगाराम शेतातील कामं आटोपून घराकडे परतला होता. उकंडयानं मायजवळ लंदफंदची सारी हकीकत सांगतली. रात्री छपरीत सगळयांची जेवणं सुरू असताना अचानक उकंडयानं पुन्हा भोकाड पसरणं सुरू केलं.
"कायले बोंबलते बे. मघांशीतं तुले चांगलं नेलं व्हतं नं नाप्पूरले लंदफंदमंधी' तुकाराम वैतागून बोलला.
"हो.--'
"तुले आलबोंडा घेऊन देल्लानं?'
"हो....'
"महाराज बाग पाहयला नं?'
"हो...'
"मंग अणखीन का पाहजेन बे तुले? बोंबलून कायले राहयला तं.....'.
" मले खरीखुरी लदंफंद घेऊन पाहयजेनं.. ऊ.....ऊ....ऊ..'
तुकारामनं नातवाच्या नावानं कपाळावर हात मारून घेतला. तसा त्याला जोराचा ठसका लागला.
* विजयकुमार. राऊत
साईनगर, हिंगणा रोड,
नागपूर 440016
