विज्ञानातील स्थितंतर
विज्ञानातील उत्क्रांती म्हणा वा स्थित्यंतरे हे विशिष्ट टप्प्यांवर पदोपदी घडत जातात. कारण विज्ञान परिवर्तनशिलता मानते. भौतिकशास्त्र घटनांकडे एकेका "फ्रेम' मधून पाहत असल्यामुळे प्रत्येक घटनेमागचे रहस्य समजून घ्यायचे असेल तर त्या त्या फ्रेममधून एकेक बाबी स्पष्ट होउ पाहतात.ठळक टप्प्यात विज्ञानाची कार्यशैली समजून घ्यायची असेल तर वीसच्या दशकात विज्ञान प्रामुख्याने दोन गटात विभागले जाउ लागल्याचे आपल्या निदर्शनास येते. पहिला गट म्हणजे पदार्थ मानणारा, तर दुसरा पदार्थांच्या पलिकडे जाउन त्यातील "एनर्जी' च्या रूपातून निर्माण होणा-या "वेव्ह' स्वरूपात जाणणारा. या "वेव्ह' किंवा लहरी कशा बनतात, यामागचे रहस्य पुढे समजून घेउ. सदयाच्या मुद्‌दयावर ऐवढेच समजून घेउ. विज्ञानाच्या भाषेत बोलायचे झाले तर पदार्थांवर संशोधन करून भौतिकातील काटेकोर नियम सांगणारे क्‍लासीकल फिजीक्‍स व दुसरा गट क्‍वॉंटम फिजीक्‍स. क्‍वॉटम फिजीक्‍स जाणण्यासाठी दृष्टी व जाणिव अधिकाधिक सूक्ष्म करावी लागते. तिथे स्थुल स्वरूपात वेगळा तर सूक्ष्म रूपात वेगळा असा द्विअंगी अनुभव येतो. जरी हा अनुभव प्रत्यक्ष डोळयांनी दिसत नसला तरी त्यातील घडामोडी मात्र अगदी सुक्ष्मातिसूक्ष्मरित्या समजतात. म्हणजे ख-या अर्थाने अणूरेणूचे एकंदर वागणे "डयुयॉलिटी' स्वरूपाचे असते, असे लक्षात येते. म्हणजे पदार्थ एकतर अणूरूप तसेच लहरी असा दोन स्थितीत अनुभवायला मिळतो.
वैज्ञानिक विश्‍वातील परिभाषांना नवी दृष्टी देणारे वर्नर हेईजनबर्ग यांनी ख-या अर्थाने "अनसर्टीनिटी प्रिंसीपल' सांगून मानवजातीची अख्खी दृष्टीच बदलून टाकली. त्यांनी 1927 मध्ये अनिश्‍चिततेचा सिद्‌धांत प्रतिपादीत करताच सगळयांची बोबडी वळली. त्यावेळी अल्बर्ट आईनस्टाईनचा सापेक्षततेचा सिद्‌धांत बराच लोकप्रिय झाला व तो सद्‌सदविवेकबुद्‌धीच्या कसोटीवर खरा ठरला होता. सृष्टीचे एकूण तत्व हाती लागल्याचा जगाला अतिव आनंद झाल्यामुळे सगळीकडे आईनस्टाईनच्या सापेक्षतावादाच्या सिद्‌धांताचा उदोउदो सुरू होता. जणू स्वर्ग दोन बोटे उरल्याचाच मानव जातीला आनंद झाला असावा. त्याच्यामागचे कारणही तसेच होते. सापेक्षता सिद्‌धांत इलेक्‍ट्रान, प्रोटान, न्यूट्रानच्या एकंदर स्थितीवर सापेक्ष भाष्य करणारा होता. म्हणजे सृष्टीत घडणा-या प्रत्येक पदार्थाचे भविष्य कसे असेल, याबद्‌दल अणूंच्या गतीवरून ते सिद्‌ध करता येत असल्याचा अविर्भाव दाटून आला होता. यातील विनोद म्हणजे सापेक्षतावाद जर एखाद्या मच्छराच्या बसण्यावरून त्याची पुढील स्थिती सिद्‌ध करीत असेल तर मग पुढे तो मच्छर जर मरणार तेव्हा तो नेमका कशाने मरणार आहे, मस्कीटोमॅटने की एखाद्याच्या अंगावर बसल्यामुळे त्याच्या थापेने? असा प्रश्‍न हेडजेनबर्ग याने केला होता. वास्तविक पाहता दोघेही आपापल्या ठिकाणी अगदी योग्य होते.
जर्मनशास्त्रज्ञ वर्नर हाईजनबर्ग यांचा अनिश्‍चिततेचा सिद्‌धांतावरून आईनस्टाईन यांच्यात नंतरच्या काळात बरेच वादविवाद झाले. हेईजनबर्गच्या सिद्‌धांतावरून क्‍लासिक फिजीक्‍समध्ये अख्खे विज्ञान दोन गटात विभागल्या गेले. कालपरवापर्यंत या मतभेदातील दरी कायम राहिली. मात्र आता केवळ तार्किक बुद्‌धीचेच परिमाण न लावता शास्त्रज्ञ वेगळया दृष्टीतून बघायला लागले आहेत. म्हणून आधुनिक विज्ञान आता तर्काची भाषा सोडून वेगळी भाषा बोलायला लागले आहे. या वादातून आईनस्टाईन यांच्या संशोधनाला त्याकाळी तथाकथीत विज्ञानवादी "यहुदी विज्ञान' म्हणून हिणविले जायचे. सृष्टीचा व्यापार निसर्गानेच निर्माण केलेल्या "परफेक्‍ट' नियमानुसार चालतो, असा आईनस्टाईचा दावा होता. तो नियम कोणता तर "सापेक्षतावाद' यानुसार चालतो, असे आईनस्टाईनचे म्हणणे होते. अनेकदा निसर्गाच्या घटनांबाबत भाकीत करणे किंवा आपण पाहतो त्याप्रमाणे त्यांची योग्य स्थिती समजून घेता येणे शक्‍य नाही, थोडक्‍यात यालाच अनिश्‍चिततेचा सिद्‌धांत म्हणतात.
हाईजनबर्गचा अनिश्‍चिततेचा सिद्‌धांत समजून घेण्यापूर्वी आईनस्टाइनचा सापेक्षता वाद समजावा लागेल.
